Rozdział 3 : O wykształceniu - casus „wypożyczonych” fachowców polskich

   Pod koniec XIX i na początku XX wieku rząd federalny Domi-  nium Kanadyjskiego prowadził intensywną kampanię zaludniania swoich zachodnich terytoriów. Agenci rządu oraz dwóch wiel- kich transkontynentalnych kompanii kolejowych CPR (Canadian Pacific Railway) i CNR (Canadian National Railway) szukali po całej Europie ubogich i bezrolnych wieśniaków gotowych emigrować do Kanady. Najczęściej werbowano naiwnych albo niepiśmiennych, bo ci byli najłatwowierniejsi. Chodziło o szyb-kie zasiedlenie trzech powstających właśnie prowincji prerio-wych - Manitoby, Saskatchewanu i Alberty - i czynniki rządowe nie wahały się przedstawiać prerii kanadyjskich jako ziemi o „odżywczym klimacie”, mlekiem i miodem płynącej. Dla bied-nych bezrolnych mieszkańców Galicji wschodniej, z terenów zaboru austriackiego, podobnie jak dla innych uciemiężonych narodów środkowej i wschodniej Europy, taka oferta była nie do odrzucenia, więc tłumy ubogich wieśniaków wyruszyły za morze. W Kanadzie dowożono ich na prerie, wyznaczano im działki, dostarczano podstawowych narzędzi i tak przygotowa-nych do trzebienia buszu pozostawiano samym sobie.

   Ludność Dominium Kanadyjskiego początkowo z ciekawością przyglądała się przyjeżdżającym imigrantom, niewielu jednak zajęło się pomocą w ich adaptacji do Nowego Kraju. Z powodu kożuchów, w których wielu z nich przyjechało, nadano im nazwę „sheepskin people” i krytykowano ich, że po długiej podróży byli brudni i brzydko pachnieli. Mówili też niezrozumiałymi językami i łatwo się irytowali, więc kiedy zaczęło ich przybywać coraz więcej, kanadyjscy farmerzy i mieszkańcy osiedli zaniepokoili się i zaczęli na nich patrzeć z niechęcią - zrodziła się dyskry-minacja imigrantów jako protest przeciwko polityce rządowej. Dość szybko słowo Pollack stało się obelżywe i przez większą część XX wieku stereotyp „złego Polaka” był symbolem kseno-fobii społeczeństwa kanadyjskiego wobec polskich imigrantów.

   Kiedy więc nadeszła druga wojna światowa i Wielka Brytania naciskała rząd kanadyjski, aby jak najszybciej przyjął polskich specjalistów przemysłu lotniczego do budowy samolotów wojskowych, było zrozumiałe, że wielu Kanadyjczyków bardzo się zaniepokoiło tym, kogo im Brytania narzuca. Ponieważ jednak ani w Europie ani w USA tego rodzaju fachowcy nie byli osiągalni, więc umowa między Polską i Kanadą została podpi-sana i duża grupa polskich specjalistów wojskowych została „wypożyczona” Kanadzie na czas wojny. Ze względu na wojnę i natychmiastowe włączanie do pracy każdego przybyłego inży-niera Polaka, wiadomość o przybyciu grupy wykształconych Polaków rzadko tylko wydostawała się poza mury fabryk i ka-nadyjska opinia publiczna w większości nic o nich nie wiedziała.

   Zasadniczym celem niniejszych rozważań o polskich specja-  listach wojskowych jest zatem próba pokazania procesu, który w Dominium Kanadyjskim spowodował zmianę opinii o Polakach, których od pewnego momentu zaczęto uważać za „doskonałych fachowców i dobrych obywateli”. Następnym celem, omawia- nym też w pozostałych rozdziałach Diaspory, jest zbadanie jak w praktyce wyglądał ów proces zmiany opinii o Polakach w lokal-nych środowiskach kanadyjskich.

   Jak wiadomo, ani Wielka Brytania ani Kanada nie były przy- gotowane do wojny z potężnie uzbrojonymi Niemcami. Kiedy więc Hitler zaatakował Polskę, rząd brytyjski - nagle obudzony z wygodnego letargu - zaczął z ogromnym pośpiechem nadrabiać braki w wyposażeniu w sprzęt wojenny. Przerażenie Brytyjczy-ków jeszcze się spotęgowało, gdy w czerwcu 1941 roku lotnic-two niemieckie rozpoczęło masowe bombardowanie Anglii. Churchill, parę dni wcześniej mianowany premierem, wiedząc, że zakłady produkujące angielskie samoloty bojowe były głównym celem bombardowań hitlerowskich, zażądał od rządu kana-dyjskiego zorganizowania produkcji samolotów bojowych i szko-leniowych w Kanadzie. Orientował się wprawdzie, że Kanada nie ma kadry fachowców w tym zakresie, ale prawdopodobnie wie-dział też o istnieniu dużej grupy doskonale wykształconych i znanych w Europie polskich specjalistów przemysłu lotniczego, ukrywających się przed gestapo we Francji. Toteż kiedy gen. Sikorski zaproponował Kanadzie „wypożyczenie” ich na czas wojny, Churchill natychmiast zaczął naciskać na jak najszybsze zawarcie odpowiedniej umowy polsko-kanadyjskiej.

   Tymczasem wielu Kanadyjczykom po prostu nie mieściło się w głowach, że oprócz polskich analfabetów - osadników i robot-ników - wśród Polaków może istnieć cała plejada inżynierów w tak wyspecjalizowanych dziedzinach jak projektowanie i budowa samolotów wojskowych. Opinia ta była tak ugruntowana, że tylko naciski rządu brytyjskiego oraz fakt, że cała produkcja sprzętu wojennego była podporządkowana kierownictwu angiel-skiemu, doprowadziły do pospiesznego zawarcia polsko-kana-dyjskiej umowy o ich „wypożyczeniu” Kanadzie. Dziś, z per-spektywy czasu, można przyznać, że otwarcie Kanady dla całej powojennej imigracji polskiej było w dużej mierze zasługą tej właśnie grupy polskich fachowców w dziedzinie przemysłu wojennego, sprowadzonych do Kanady podczas wojny. To oni także spowodowali, że po wojnie włączanie polskich wykształ-conych imigrantów do procesów przemian gospodarczych i spo-łecznych w Dominium w latach 1945-1960 miało silne rządowe poparcie. Trzeba wreszcie dodać, że historia ich działalności w Kanadzie jest bardzo słabo znana wśród polskich emigrantów.

   W latach 1940-1941, pomimo wytężonej produkcji samolotów bojowych w Anglii, Luftwaffe miała przewagę w powietrzu i Anglicy z niepokojem myśleli o dalszej obronie kraju. Produkcja samolotów w Kanadzie miała być właściwie jedynym brytyjskim przemysłem lotniczym istniejącym poza terenami systematycznie bombardowanymi przez Luftwaffe, pod warunkiem, że będzie miała odpowiednio wykształconych fachowców. Stąd z jednej strony naciski rządu brytyjskiego na rząd kanadyjski były ogromne, a z drugiej wywiady brytyjski, polski i kanadyjski we Francji dwoiły się i troiły, aby jak najszybciej zacząć sprowadzać do Kanady polskich fachowców.

   W chaosie, który nastąpił po upadku Francji, każdy Polak,  wojskowy lub w cywilu, który nie zdążył uciec do Anglii na statkach ewakuujących wojsko brytyjskie, musiał ukrywać się we Francji przed gestapo, albo na własną rękę próbować się przedo-stać do innych wolnych krajów. Niewielka grupka inżynierów zdążyła wykupić bilety na transatlantyckie statki i wysiadła dopiero w Brazylii, a nawet w Japonii.

   We Francji działała angielska siatka „M19” dobrze zorganizo-wana i specjalizująca się w pomocy i przemycaniu ludzi ukry-wających się przed hitlerowskimi okupantami. „M19”miało zorganizowaną „underground railway”- „kolej podziemną”, czyli łańcuch bezpiecznych mieszkań przeznaczonych dla tych, którzy się ukrywali. Sięgał on od Belgii aż do Pirenejów, ale musiał działać bardzo ostrożnie, ponieważ w kraju było mnóstwo szpie-gów pracujących tak dla Hitlera, jak i dla aliantów. Przebrani po cywilnemu, Polacy i Anglicy mieli swoje osobne siatki wywia-dowcze. Kręciło się sporo członków francuskiej partyzantki macquis i Polaków, którzy po ucieczce z niemieckich obozów ukrywali się we Francji. Wywiady angielski i polski pracowały intensywnie. Wśród polskich cywilów znajdowała się paro-tysięczna grupa polskich fachowców wojskowych. Wiedział o nich gen. Sikorski i niepokoił się o ich bezpieczeństwo. Wiedział także o brytyjskich planach zorganizowania produkcji płatowców w Kanadzie, więc przez pełnomocnego konsula Polski w Kana-dzie przesłał Kanadyjczykom wiadomość o polskich inżynierach ukrywających się na terenie Francji i tym sposobem spowodował pospieszne negocjacje polsko-kanadyjskie. Nad umową kana-dyjsko-polską czuwał także rząd brytyjski. Churchill zgodził się na wysłanie z Anglii do Kanady grupy inżynierów polskich już pracujących w angielskim przemyśle lotniczym. Dla Kanadyj-czyków, którzy znali Polaków tylko jako przedwojennych osad-ników i niewykwalifikowanych robotników, grupa specjalistów przybyłych z Anglii stanowiła także gwarancję fachowości Polaków sprowadzanych z Francji.