Polski Instytut Naukowy w Montrealu

   W tym samym czasie kiedy Maria Teresa Pinińska-Księ-żopolska i Maria Zofia Pinińska służyły w wojsku, uciekinierki w Montrealu powoli przystosowywały się do sytuacji, w jakiej się znalazły. Bardziej przedsiębiorcze próbowały znaleźć lepszą pracę, inne uczyły się języków i przygotowywały się do dłużej trwającej wojny. Powoli przyzwyczajały się także do stylu życia w Montrealu. Miasto było raczej słabo oświetlone wieczorami, a rzędy krzywych słupów telefonicznych też nie były ozdobą ulic. Polki nauczyły się nie wychodzić z domu bez torby z zapasową parą butów, gdyż ulice bywały brudne i bardzo często zabłocone, trzeba więc było zmieniać obuwie w przedpokojach mieszkań prywatnych. Ponieważ wyspy na Rzece Świętego Wawrzyńca, na których leży Montreal, są pozostałościami dawnych wulkanów, więc wiele ulic położonych na ich stokach sprawiało duże trudności w poruszaniu się. Trzeba było nie lada umiejętności, aby zimą nie przewracać się na oblodzonych lub pełnych błota chodnikach; deską ratunku były tramwaje, w czasie wojny prowadzone przez kobiety. Wieczorami szanujące się Polki unikały śródmieścia, gdzie w hotelach i barach bywało tak wesoło, jak w barach portowych. „MacKenzie King whiskey”, choć nadal rozwodniona, była pita przez robotników i urlopo-wanych żołnierzy przy każdej nadarzającej się okazji.

   Najaktywniejszą spośród uciekinierek z Anglii była Wanda Stachiewiczowa. Bardzo ją bolała zła opinia o Polakach, powta-rzana nawet przez życzliwe jej siostry zakonne, toteż od chwili przybycia do Kanady postanowiła ją zwalczać. Wierzyła, że ta negatywna opinia jest wynikiem powszechnej niewiedzy o Polsce, jej kulturze i historii, i że wobec tego należy się bronić ucząc Kanadyjczyków polskiej historii i kultury. Będąc osobą inteligentną, prędko zorientowała się, że fakt udziału polskich pilotów w Bitwie o Anglię i praca sprowadzonych do Kanady z Francji i Anglii inżynierów i techników przemysłu lotniczego mogą być pomocne w stworzeniu nowego, lepszego stereotypu Polaka. Od początku swego pobytu w Montrealu zabiegała o znajomości ze znaczącymi montrealskimi osobistościami, a gdy poznała rektora Uniwersytetu McGill, zaczęła mu podsuwać pomysł publicznych odczytów o kulturze i historii polskiej, które chciała wygłaszać. Zapewne on sam też nic na ten temat nie wiedział, więc łatwo się zgodził na organizację takich odczytów. Był to rok 1941 i polscy inżynierowie lotnictwa byli w kana-dyjskim przemyśle lotniczym głównymi specjalistami budu-jącymi samoloty bojowe jako pomoc dla Wielkiej Brytanii. W związku z tym w Montrealu zaczynała pączkować moda na Polaków i Wanda Stachiewiczowa koniecznie chciała się do niej dołączyć. Toteż odczyty o historii i kulturze polskiej, które przy-gotowywała dla montrealczyków, obejmowały nie tylko słowo mówione, ale także przeźrocza z Polski oraz muzykę polskich kompozytorów, a nawet wiersze przetłumaczone na angielski. Kanadyjczycy przychodzili na te odczyty gromadnie i słuchali ich z ciekawością, co obecni na sali Polacy odnotowywali z satysfakcją

   W tym samym czasie polski profesor Oskar Halecki, który uciekając przed Hitlerem wylądował w Nowym Jorku, przy-jeżdżał do Montrealu w poszukiwaniu zarobku i podczas swoich wizyt spotykał się z profesorami kanadyjskimi oraz z niektórymi Polakami, w tym z generałową Stachiewiczową. Głównym tematem rozmów były warunki życia uciekinierów w Stanach i w Kanadzie oraz stereotyp „złego Polaka”, który bolał wszystkich Polaków. Halecki opowiadał również o tym, że znacznie większa grupa polskich uciekinierów w Nowym Jorku zorganizowała tam Polski Instytut Naukowy, którego jednym z celów było przedstawienie Amerykanom polskich intelektualistów. Wanda Stachiewiczowa, która od początku swego pobytu w Montrealu marzyła o stworzeniu jakiegoś środowiska Polaków jako ludzi wykształconych, podchwyciła pomysł utworzenia podobnego instytutu w Montrealu[1]. Wyobraziła sobie, że spotkania nau-kowców polskich z kanadyjskimi stworzą platformę dobrych stosunków naukowych pomiędzy obydwoma narodami. Wie-działa, że Kanadyjczycy byli zadowoleni z pracy polskich inżynierów i często o tym rozmawiała z trzema polskimi pro-fesorami - Gustawem Mokrzyckim, Bolesławem Szczeniowskim oraz Józefem Pawlikowskim, specjalistami w zakresie przemysłu lotniczego, którzy razem z inżynierami przybyli do Montrealu. Wszyscy trzej polscy profesorowie byli za starzy, aby pracować w fabrykach samolotów, ale dzięki pomocy polskiego konsula w Montrealu, Tadeusza Brzezińskiego, zostali właśnie wykładow-cami Politechniki Montrealskiej, stanowiącej część Uniwersytetu Montrealskiego. Rektor tego uniwersytetu specjalnie dla nich zorganizował roczne studium lotnicze na piątym roku studiów politechnicznych.

   Oni to razem z Wandą Stachiewiczową zajęli się wkrótce pro-pagowaniem idei powstania Polskiego Instytutu Naukowego w Montrealu. Miał on służyć wymianie opinii naukowych między Polakami i Kanadyjczykami, być platformą dyskusji i może po wygranej wojnie pomóc w nawiązywaniu kontaktów naukowców kanadyjskich z uczelniami w Polsce. Oskar Halecki był znanym polskim historykiem i akurat na przełomie lat 1942/43 zapro-ponowano mu wykłady na Université de Montréal, miał więc również okazję opowiadać kanadyjskim profesorom o Polskim Instytucie Naukowym w Nowym Jorku. W ten sposób idea utworzenia filii tego instytutu w Montrealu wyraźnie posuwała się do przodu. Wreszcie powiedział o tym zamierzeniu znanemu kanadyjskiemu profesorowi neurologii, dr Wilderowi Penfiel-dowi. Penfield znał Polskę jeszcze sprzed wojny, był nawet członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie i z zasady popierał wszystkie ubogie lub uciemiężone narody. Zaak-ceptował pomysł utworzenia Polskiego Instytutu Naukowego w Montrealu, widząc w tym drogę zbliżenia się polskich nau-kowców z kanadyjskimi, i sam zaczął propagować wśród swoich kolegów uniwersyteckich idee powstania PIN. Dzięki temu w październiku 1942 roku, podczas lunchu w klubie profesorskim McGill, grupa piętnastu naukowców z trzech uniwersytetów (McGill, de Montréal i Laval z miasta Quebec) oraz dwu ważnych stowarzyszeń naukowych (Royal Society of Canada i L’Association canadienne-française pour l’avancement des sciences) zdecydowała utworzyć Polski Instytut Naukowy w Montrealu. Rektorzy uniwersytetów McGill i de Montréal zostali uznani za honorowych współprezydentów tego Instytutu, a dr Penfield został jego pierwszym prezydentem. Józef Pawlikowski, jako profesor L’École Polytechnique de Montréal, został wy-brany dyrektorem, a profesorowie Bolesław Szczeniowski i Tadeusz Poznański zostali członkami komitetu założycielskiego. Sekretarką nowo powstałego Instytutu została Wanda Sta-chiewiczowa. W parę miesięcy później, w styczniu 1943 roku, Uniwersytet McGill udostępnił nowemu Instytutowi jeden ze swoich lokali i PIN zaczął istnieć.

   Pierwsze konferencje - w języku polskim, angielskim lub francuskim - odbywały się na McGill University albo na Uni-versité de Montréal jeszcze przed oficjalnym, uroczystym ot-warciem[2] PIN, które się odbyło dopiero 21 października 1943 roku. Zanim to nastąpiło, Wanda Stachiewiczowa zaproponowała zarządowi Instytutu utworzenie przy PIN biblioteki polskiej, która służyłaby potrzebom naukowców pracujących w Instytucie. Propozycję przyjęto i Wanda Stachiewiczowa została jej kierow-niczką. Odtąd Biblioteka Polska stała się celem jej życia na obczyźnie. Do jej zorganizowania zabrała się natychmiast, uważając, że Biblioteka odegra kolosalną rolę w podtrzymaniu polskości wśród imigrantów oraz w kontaktach między Polakami i Kanadyjczykami, a poza tym pomoże w pracach Instytutu. PIN był w istocie świeżo otwartą placówką, praktycznie bez doku-mentacyjnego zaplecza, które dopiero powoli powstawało. Poza tym tocząca się wojna uniemożliwiała rozwój kontaktów nau-kowych pomiędzy naukowcami kanadyjskimi i polskimi. Miało to nastąpić dopiero w czasie pokoju. Jednakże po zakończeniu wojny podział wolnego świata na strefy zachodnią i komunistyczną jeszcze bardziej odciął polską naukę od nauki rozwijającej się na Zachodzie, toteż ówczesne wystąpienia PIN były w zasadzie kontynuacją odczytów popularyzujących w Kanadzie wiedzę o Polsce. To i tak było dużym osiągnięciem polskich imigrantów, więc o pracy naukowej, która mogłaby być prowadzona w Instytucie raczej nie rozmawiano.

   Mimo absorbującej pracy w Bibliotece Polskiej przy PIN Wanda Stachiewiczowa nie zapomniała o umiejętnym podtrzy-mywaniu kanadyjskich znajomości. Kiedy w 1942 roku otrzymała wreszcie stałą pracę zarobkową tłumaczki w Między-narodowej Organizacji Pracy, skorzystała z niej, aby poznać wybitnych specjalistów - profesorów prawa międzynarodowego z Uniwersytetu McGill: Henri Laugiera, zastępcę sekretarza ONZ, oraz Johna Humphery’ego, który przygotował pierwszą wersję Deklaracji Praw Człowieka dla ONZ. Miała też okazję spotkać się i rozmawiać z gen. de Gaulle’em. Dzięki temu nie tylko była coraz lepiej zorientowana w polityce międzynarodowej wielkich państw wciągających Kanadę w swój krąg, ale także stała się jedną z najbardziej znanych polskich uciekinierek w Montrealu.

   Wokół PIN i Wandy Stachiewiczowej dość prędko zaczęli się skupiać Polacy, którzy swoją rolę na obczyźnie widzieli w taki sam sposób jak generałowa. Grupa ta bardzo szybko przek-ształciła się w aktywny i polityczny ośrodek polskości uznający rząd polski w Londynie za jedyny legalny rząd kraju, a Bibliotekę za nowy oręż przeciwko komunizmowi. Ośrodek ten nadawał ton całemu środowisku polskiemu w Montrealu przez długie lata, a jego antykomunizm był dobrze widziany przez rząd federalny.

   Stachiewiczowa nie była powszechnie lubiana; niektóre uciekinierki z Anglii jeszcze podczas wojny sluchały jej ostrych uwag z oburzeniem lub zazdrością. Po otwarciu Biblioteki Polskiej wiele osób uważało, że oszczędza każdy grosz biblio-teczny i wykorzystuje pracę swoich przyjaciółek i znajomych do bezpłatnej służby w Bibliotece. Nie lubiano jej stanowczości przypominającej zachowanie przedwojennych pań domu wyda-jących polecenia domownikom. Uważana była za osobę autory-tarną i „rządzącą” Biblioteką. Ale Wanda Stachiewiczowa nie ustawała w pracy, a Biblioteka rosła i coraz wyraźniej stawała się przydatną instytucją w stosunkach polsko-kanadyjskich. Służyła pomocą Instytutowi, lecz dość szybko zaczęła także obsługiwać studentów obu montrealskich uniwersytetów, którzy podejmo-wali studia slawistyczne i którym były potrzebne książki o Pol-sce, jej kulturze, literaturze i o autorach polskich. Ta fala studio-wania kultury polskiej przypadła na lata pięćdziesiąte i początek sześćdziesiątych, kiedy to studenci z Quebecu po raz pierwszy w historii dyskutowali o wartościach literackich poezji Mickiewicza lub Słowackiego i na Université de Montreal lub na University of Ottawa pisali prace magisterskie z zakresu literatury polskiej.

   Wraz z zaostrzaniem się zimnej wojny, do statusu Biblioteki Polskiej wprowadzano nowe zadania, takie jak demaskowanie kłamstw i fałszerstw władz PRL w najnowszej historii polskiej. Biblioteka zajęła się więc gromadzeniem książek zawierających prawdę o przedwojennej i wojennej historii Polski. Z Paryża - od redaktora Jerzego Giedroycia - Biblioteka otrzymywała paczki z licznymi egzemplarzami wydawnictw „Kultury”, które następnie Wanda Stachiewiczowa powierzała wybranym gościom Biblio-teki, aby nielegalnie przewozili je do Polski i tam dostarczali pod wyznaczone adresy. Być może robiła to samo z niektórymi wydawnictwami z Londynu. Była też żywotnie zainteresowana nadchodzącymi zmianami w kanadyjskiej polityce imigracyjnej, ale świadoma postępującej starości przyglądała się tym zmianom raczej biernie.

   Tymczasem w Kanadzie zachodziły bardzo poważne zmiany. Dyskryminacja imigrantów została oficjalnie zakazana w 1971 roku; rząd federalny publicznie zaczął popierać wszelkie przejawy kultur etnicznych udzielając pomocy finansowej, a pracodawcy, czasem z wymuszonym uśmiechem na ustach, po-cieszali nowo przybyłych, że na pewno szybko nauczą się języka angielskiego. Biblioteki publiczne otrzymały polecenie groma-dzenia i udostępniania czytelnikom książek w językach etni-cznych i nawet został wprowadzony specjalny program kompu-terowy, który pracę tę ułatwiał. Trzeba więc było po raz drugi dostosować statut PIN do nowej rzeczywistości kanadyjskiej i międzynarodowej, kładąc większy nacisk na nieoficjalne kontak-ty z polskim społeczeństwem i na dbanie o prawdę o historii narodu. Razem ze zbliżaniem się końca XX wieku, komunizm chylił się ku upadkowi i opozycjoniści w Polsce zaczytywali się w książkach „drugiego obiegu”, także tych dostarczanych z Zachodu. Kiedy wreszcie w 1989 roku nastąpił kres reżymu komunistycznego i Kraj odzyskał niepodległość, walka z fałsza-mi komunistycznymi przestała być naczelnym zadaniem Biblio-teki Polskiej w Montrealu. Wtedy stała się ona po prostu najwię-kszą w całej Ameryce Północnej biblioteką publiczną obsługu-jącą dziś w Kanadzie Polaków, którzy byli lub są zainteresowani polską literaturą emigracyjną lub nabytą w Polsce oraz doku-mentami zdeponowanymi w Bibliotece im. Wandy Stachiewi-czowej przez prominentnych Polaków z diaspory kanadyjskiej.

   Kolejne zmiany w statusie Polskiego Instytutu Naukowego i Biblioteki Polskiej następowały już w czasie, kiedy Kanada przyjmowała następną falę polskiej imigracji, a postarzali kombatanci i dipisi przekształcili się w lojalnych obywateli Kanady.