Obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój Ekonomii alternatywnej - fragmenty opracowania.
 

Ekonomia alternatywna

Andrzej Żwawa

Omówienie pojęć

Zastanawiając się nad określeniem, a więc i sensem, ekonomii (gospodarki, przedsiębiorczości) społecznej należy zwrócić uwagę, że człowiek jest istotą społeczną, zatem praktycznie każde jego działanie (może poza medytacją pustelnika w himalajskiej jaskini) jest działaniem społecznym. Szczególnie ekonomia jest działaniem społecznym, chyba że ów pustelnik byłby sam dla siebie pracodawcą i pracownikiem albo producentem, sprzedawcą i klientem. Szczególnie określenie SPÓŁdzielczość zakłada społeczny (międzyludzki) charakter działań. Tak więc należy przyjąć, że mówiąc o ekonomii społecznej mamy na myśli jej wymiar PROspołeczny (odbudowujący lub tworzący i podtrzymujący więzi tkanki społecznej) w odróżnieniu od ekonomii aspołecznej czy wręcz antyspołecznej, w której człowiek i przyroda nie liczą się bardziej niż liczby i wierność doktrynom. Mam tu na myśli tak nieudolny realny socjalizm, jak i drapieżny kapitalizm – i w jego XIX-wiecznym, i w neoliberalnym wydaniu.

Podobny paradoks pojęciowy pojawia się w przypadku definicji ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego), który w największym skrócie oznacza równoważenie celów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. A więc gospodarka zrównoważona nie może niszczyć środowiska (bo bez przyrody człowiek się nie obejdzie, więc niszczący ją rozwój jest nietrwały, niezrównoważony), ale też ochrona środowiska nie może przesadnie ograniczać działalności człowieka – każda jego działalność w jakimś stopniu wpływa na przyrodę, zresztą każda żywa istota w jakiś sposób korzysta ze środowiska. Powstaje jednak pytanie, co oznacza równoważenie celów ekonomicznych (gospodarczych) ze społecznymi. Komu ma służyć ludzka gospodarka, jeśli trzeba ją godzić nawet z człowiekiem? Czy ekonomia jest celem samym w sobie? Czy człowiek jest tylko konsumentem tego, co gospodarka ochoczo wytwarza? Czy wraz z wszelkim życiem (naturą) stał się dla gospodarki tylko surowcem, narzędziem, a czasem przeszkodą? Efekty postępu technologicznego eliminują miejsca pracy, a osiągnięty dzięki niemu zysk ekonomiczny nie jest udziałem zwolnionych pracowników. Wskutek braku pracy nie mają oni pieniędzy, więc nie mogą nabywać dóbr wyprodukowanych przez maszyny. Tak więc gdyby ostatni człowiek został zastąpiony przez maszyny (roboty), to nie byłoby już nikogo, kto by kupował wytworzone przez nie towary.

Być może jednak ekonomia (gospodarka) jest, albo może być, elementem scalającym to, co „naturalne” (przyrodnicze), z tym, co kulturowe (społeczne, ludzkie), więc jej wydzielanie jako trzeciego elementu jest zasadne? Póki co ekonomia jest bardziej ideologią niż nauką ścisłą, choć mam nadzieję, że może być nauką taką jak matematyka czy fizyka, próbujące opisać cały obserwowalny świat za pomocą liczb, w których 2+2 zawsze równa się dokładnie 4. Jednak ekonomia wciąż nie radzi sobie z liczeniem wszystkich czynników – zarówno w samej gospodarce, jak i w jej otoczeniu społecznym i przyrodniczym, podobnie jak fizyka newtonowska nie tłumaczyła wielu zjawisk odkrytych na przełomie XIX i XX w., z czym poradziła sobie dopiero teoria Einsteina. Pytając, czy zadaniem gospodarki jest dostarczanie miejsc pracy, zgadzam się jednocześnie z opinią, że fabryka ma produkować buty, a nie tylko dawać ludziom zatrudnienie, ma zapewniać zyski, ma być rentowna. Rzecz w tym, że licząc tylko koszt surowców, energii, materiałów i robocizny, z jednej strony, a wpływy ze sprzedaży z drugiej, otrzymujemy niekompletny, zafałszowany obraz rzeczywistości, co skutkuje np. decyzją o zamknięciu fabryki, gdyż bardziej opłaca się buty importować, a zwolnionym ludziom dać zasiłek.

Ekonomia ekologiczna uczy, że w kalkulacji kosztów produkcji należy uwzględnić też koszta zewnętrzne, np. przyrodnicze (jednorazowe opakowania z plastiku są „tańsze” niż wielorazowe szklane, gdyż producenci tych pierwszych nie ponoszą w pełni kosztów sprzątania i utylizacji odpadów). Podobnie ekonomia „społeczna” powinna uwzględniać w bilansie produkcji także koszta społeczne – potencjalne koszta zniszczenia danej społeczności wskutek bezrobocia, wzrostu apatii i postaw roszczeniowych osób na zasiłku, skutki zaniku lokalnej produkcji, a nawet koszta, jakie ponosi społeczność i przyroda kraju rozwijającego się, produkującego w niewolniczych warunkach „tańsze” buty. Rzecz w tym, że takie liczenie jest bardzo trudne i prościej w debacie publicznej szermować hasłami czy to państwa opiekuńczego, czy to niewidzialnej ręki rynku. Trudno też odeprzeć zarzut, że matematyczne przeliczanie wszystkiego na koszty i korzyści prowadzić może do sytuacji, w której pewna korporacja, stwierdziwszy ukrytą wadę swych samochodów, obliczyła że bardziej kalkuluje się wypłacać odszkodowania ofiarom wypadków niż zmienić produkcję tak, żeby samochody były bezpieczniejsze. Kalkulacja ta była cyniczna – uwzględniony w niej koszt ludzkiego zdrowia nie powinien być tak niski! Jednak jaka cena jest wystarczająco wysoka? Z moralnego, humanistycznego punktu widzenia nie ma ceny, którą można zapłacić za życie, zresztą któżby zechciał sprzedać swoje własne? Wiadomo jednak, że ryzyko choroby i śmierci jest wpisane w każde działanie, więc uwzględnienie w samochodzie wszelkich możliwych zabezpieczeń, tak by zminimalizować do zera niebezpieczeństwo wypadku, o ile jest możliwe technicznie, spowodowałoby niesamowite koszty, nie do udźwignięcia przez klientów. Tak więc prócz ekonomii potrzebna jest i etyka, i prawo uniemożliwiające w określonych przypadkach działania moralnie naganne, takie jak produkcja niebezpiecznych wyrobów.¹

Zazwyczaj rozumie się ekonomię społeczną – czy solidarną – jako tą, która posługuje się wyłącznie oficjalnym pieniądzem, starając się, by lepiej służył on społeczeństwu, stosując w tym celu sprawiedliwsze rozwiązania w zakresie zarządzania nim (np. rozmaite spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, etyczne banki, etyczne inwestowanie, kasy oszczędnościowo-kredytowe i zapomogowo-pożyczkowe, mikrokredyty...).

W niniejszym tekście rozumiem ekonomię alternatywną jako robocze określenie tej części ekonomii społecznej, która opiera się na:

1. krytyce odsetek i odsetek składanych (odsetki od odsetek) jako czynnika powodującego, że pieniądze zasadniczo przepływają głównie od tych, którzy mają ich za mało (i pożyczają na procent) do tych, którzy mają ich nadmiar (więc mogą pożyczać na procent). Innym powodem krytyki odsetek jest to, że jeśli pieniądz ma odzwierciedlać zasoby naturalne, to musi tak jak one ulegać entropii, starzeniu, „rdzewieć”. Tymczasem wskutek odsetek ilość pieniądza wzrasta w sposób wykładniczy (w naturze taki wzrost wykazują jedynie komórki raka, oczywiście do czasu...);

2. krytyce sposobu, w jaki „z niczego”, poza demokratyczną kontrolą (społeczną czy choćby rządową) kreowany jest wolumen oficjalnego pieniądza (mechanizm rezerwy frakcyjnej, pozwalający, by bank udzielał wielokrotnie więcej kredytów, niż zgromadził depozytów), obarczonego oprocentowanym długiem wobec banków;

3. opinii, iż – w stosunku do posiadanych zasobów produkcyjnych – społeczeństwo nie dysponuje wystarczającą ilością pieniądza jako środka wymiany, (to, co możliwe technicznie, musi być też możliwe finansowo). Większość pieniądza krąży wskutek spekulacji „papierami” wartościowymi, a nie wskutek obrotu dobrami realnymi.

Rozwiązaniem tych problemów może być generalna reforma systemu finansowego kraju i świata lub tworzenie własnych, lokalnych środków wymiany, nieobarczonych przynajmniej niektórymi ze wspomnianych wad (oczywiście zdarzają się odsetkowe pieniądze lokalne, jak i – przynamniej w teorii – bezodsetkowe pieniądze ponadlokalne). Może więc chodzić zarówno o bezodsetkowe użycie oficjalnego pieniądza, jak i tworzenie własnego (lokalnego) środka wymiany, zwanego czasem pieniądzem zastępczym lub pieniądzem potrzeby (emergency currency)².

Ekonomia alternatywna tworzy więc zupełnie nową jakość w zakresie stosowanego środka wymiany. Ekonomia „alternatywna” niekoniecznie postuluje obalenie obecnego systemu i zastąpienie go innym, za to proponuje różne rozwiązania pomocnicze, uzupełniające (komplementarne), które mogą istnieć obok głównego nurtu, wspierając go tam, gdzie szwankuje. Tak więc czasem, zamiast określenia ekonomia „alternatywna”, które jest tylko próbą nazwania zjawiska poprzez negację istniejącego porządku, używa się pojęcia „nowa ekonomia”, które jednak również stanowi tylko przeciwstawienie wobec istniejącego systemu pieniężnego, choć ma już wydźwięk bardziej pozytywny³. Jednak nazwa „nowa ekonomia” ma więcej pretendentów, np. tak określa się czasem niektóre modele nowoczesnego zarządzania biznesem, nie mające nic wspólnego z lokalnością ani bezodsetkowością⁴. Ponadto lokalne i bezodsetkowe środki wymiany są stare jak ludzkość, a obecny system, który poprzez odsetki musi nieuchronnie dążyć do kumulacji pieniądza, centralizacji władzy i globalizacji, tracąc z oczu swój sens, czyli człowieka i niszcząc osnowę jego, życia jaką jest przyroda, jest systemem stosunkowo nowym⁵.

Zamiast alternatywnej czy nowej ekonomii można mówić o ruchu reformy monetarnej – ruchu reformy pieniądza. Pojawiają się też określenia metaekonomia i demokracja finansowa.

Podsumowując, ekonomia alternatywna nie jest tożsama z ekonomią społeczną czy solidarną (choć może, a nawet powinna, jej towarzyszyć), gdyż stanowi szersze spojrzenie na problemy, z którymi się borykamy. Jeden z holenderskich popularyzatorów walut lokalnych stwierdził ponadto, że ekonomia alternatywna, choć nie jest ekonomią solidarną i społeczną, to wywołuje efekty „solidaryzujące” i „społeczne”. Można też dodać, że choć ekonomia alternatywna nie jest ekonomią ekologiczną czy środowiskową, to ma wydźwięk proekologiczny tak jak cała ekonomia społeczna ma, czy winna mieć, pozytywny wpływ na środowisko, gdyż trudno byłoby się zgodzić, by spółdzielnia socjalna wylewała ścieki do jeziora niczym jakaś korporacja.

Zwolenników alternatywnej ekonomii można znaleźć we wszystkich obozach politycznych, zarówno w lewicy, jak i prawicy (także skrajnej). Są tu i anarchiści, i libertarianie⁶. Wśród polskich propagatorów alternatywnej ekonomii są zarówno tradycyjni katolicy, jak i muzułmanie, buddyści, wyznawcy Kriszny, poganie i wolnomyśliciele.



Niniejszy tekst powstał w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”,realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach InicjatywyWspólnotowej EQUAL. Administratorem projektu jest Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.

Link do wersji PDF całego opracowania

Opracowanie, którego fragment przytaczamy można znaleźć w całości na stronach
Barter Wielostronny
Ekonomia społeczna

Zdjęcie/photo credit: flickr / GingerKenney (Treasury Released New Dollar Bill Today) - courtesy of Creative Commons Licence


Przypisy:

1 Więcej: Maria Huma, Andrzej Żwawa, EKO!, Zielone Brygady. Pismo Ekologów, nr 11-12 (213-214) 2005; http://zb.eco.pl/publication/eko-p640l1

2 Lokalne środki wymiany spełniają przynajmniej niektóre z trzech funkcji pieniądza – zwłaszcza funkcję transakcyjną, czasem miernika wartości, a rzadziej środka tezauryzacji
(oszczędzania). Wymienia się też czwartą funkcję pieniądza: zwalnianie ze zobowiązań.

3 W języku polskim można te systemy nazywać nową gospodarką, w języku angielskim trudno o takie rozróżnienie.

4 Oczywiście moja powyższa „definicja” alternatywnej ekonomii też nie jest jedyną, istnieją także zupełnie inne alternatywne ekonomie, będące po prostu jakąś opozycją wobec obecnego ustroju.

5 Za jego początek można uznać rok 1694 (założenie Banku Anglii), ale też systemy monetarne rozwijane na terenie Mezopotamii wiele tysięcy lat temu.

6 Ci ostatni postulują powrót do parytetu złota i (lub) rozciągnięcie wolnego rynku na pieniądz – możliwość tworzenia prywatnych pieniędzy.